متشابه القرآن و مختلفه (کتاب)

مُتَشابهُ القرآن وَ مُختلفُه اثر ابن شهر آشوب مازندرانی (متوفای ۵۸۸ق)، تفسیر موضوعی قرآن کریم است که به آیات متشابه، آیات محتاج به توضیح و آیات مورد اختلاف علما در موضوعات گوناگون می‌پردازد. مؤلف، به جز ده سوره، از تمامی سوره‌های قرآن کریم آیاتی را استخراج نموده و به توضیح و تفسیر آن پرداخته است.

درباره مؤلف

ابو عبدالله محمد بن علی بن شهر آشوب سَرَوی مازندرانی (۴۸۸/۹ - ۵۸۸ ق) معروف به ابن شهر آشوب و ملقب به «رشیدالدین» و «عزّالدین» از فقها، محدثان و عالمان بزرگ شیعه در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری است. وی صاحب تألیفات بسیاری نظیر المناقب و معالم العلماء است.

پیشینه موضوع

عناوین مورد تحقیق در قرآن بسیار فراوانند و علاوه بر تفسیر و تأویل، عناوینی از قبیل: ناسخ و منسوخ، مَجازهای قرآن، اسباب النزول، غریب القرآن، اعراب قرآن، لغات قرآن، فضائل قرآن، علم قرائت و تجوید و... هم تألیفاتی را به خود اختصاص داده‌اند. یکی از موضوعات مهم قرآنی مسئله محکم و متشابه است.

در این زمینه اولین کسی که دست به قلم برده حمزة بن حبیب زیات کوفی (درگذشت ۱۵۶ق)و از اصحاب امام صادق(ع) است که معروف به امام القّراء می‌باشد. پس از او دیگران نیز کتبی با نام متشابه القرآن تألیف نمودند از جمله:

• ابو عبد الله محمد بن هارون‌ متوفی ۵۹۷ق.
• حسن بن موسی نوبختی متوفی ۳۱۰ق.
• محمد بن احمد عمیدی صاحب تنقیح البلاغه متوفی ۴۳۳ق.
• صدر المتألهین شیرازی متوفی ۱۰۵۰ق.

نام کتاب

ابن شهرآشوب در کتاب، تصریح به «متشابه القرآن و مختلفه» می‌کند اما در معالم العلماء از این کتاب، با نام «متشابه القرآن» یاد می‌کند. آقا بزرگ تهرانی، افزون بر این نام‌ها، «تأویل متشابهات القرآن» را نیز نام می‌برد.

انگیزه نگارش

از آنجا که تأویل و تحقیق معانی آیات متشابه به صورت جمع‌بندی و طبقه‌بندی شده در آثار گذشتگان نبوده و فقط در لابلای آثار عده‌ای از معتزله به این مسائل پرداخته شده و تنقیح و تحریر روشمند به خود را می‌طلبد. از این رو نویسنده به این امر همت گماشت.

روش تألیف

روش تفسیری مؤلف، در بررسی آیات متشابه و بررسی مفردات آیات و ارجاع آیات به آیات دیگر قرآن است و گاهی نیز از شعر به عنوان شاهد مثال استفاده کرده است.

مؤلف، جز ده سوره (شمس، علق، قدر، زلزله، قارعه، عادیات، عصر، همزه، فیل، قریش) از تمامی سوره‌های قرآن کریم آیاتی را استخراج نموده که به شکل بلاغی، تفسیری، تأویلی و بیان اسباب النزول به توضیح و تفسیر آن پرداخته است.

مؤلف که خود از اندیشمندان برجسته شیعی است درباره شبهات وارده بر برخی آیات، آن را از طریق کلام و عقاید شیعه به پاسخگویی پرداخته است.

با توجه به تخصص اصلی ابن شهرآشوب در امر حدیث و روایت، بیشترین تأکید او بر روایات عصر صحابه و تابعین است. وی از برخی اصحاب چون ابن عباس، ابو سعید خدری، جابر بن عبدالله انصاری، ابن مسعود، ابوهریره و حذیفه و از تابعان نیز از مجاهد، ابو عبیده، سفیان بن عیینه، احمد بن حنبل، کلبی، ابو صالح و ابن جریح نقل می‌کند.

محتوای کتاب

ابن شهرآشوب در این کتاب که در دو جلد تنظیم شده به مباحثی نظیر توحید و اصول دین و صفات الهی‌، خلقت آسمان و زمین و دیگر موجودات‌، سعادت و شقاوت و قضا و قدر، نبوت و قصص أنبیاء (ع)، آیات قرآن پیرامون پیامبر اسلام (ص)، فضائل اهل بیت (ع)، موضوعات متفرقه مانند توبه و قیامت، مسأله نسخ، معانی، بیان، و بدیع (یعنی فصاحت و بلاغت) قرآن از جمله حقیقت، مجاز و استعاره پرداخته است.

نخستین مطلب درباب اول کتاب، فصلی است با عنوان [فصل في خلق السماوات] این فصل به تبیین نبودنِ ناسازگاری میان دو آیه از قرآن پرداخته است. براساس آیه ۲۹ سوره بقره (هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ اوست آن كسى كه آنچه در زمين است، همه را براى شما آفريد؛ سپس به [آفرينش‌] آسمان پرداخت، و هفت آسمان را استوار كرد) خلقت زمین پیش از آسمان است ولی بر اساس آیه ۳۰ سوره نازعات (وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَٰلِكَ دَحَاهَاو پس از آن، زمين را با غلتانيدن گسترد) آفرینش زمین پس از آسمان است. پاسخ این است که خداوند اصل زمین را پیش از آسمان آفریده ولی گستراندن آن پس از آفرینش آسمان بوده است. پاسخ دیگر این است که کلمه«ثُمَّ» و «بعد» در این دو آیه به معنای ترتیب و تقدیم و تأخیر زمانی نیست. که بیانگر آفرینش زمین پیش از آسمان باشد.

پایان بخش کتاب خاتمه‌ای که دربردارنده سوالات نافع ابن ارزق از ابن عباس درباره پیشینه استعمال برخی واژه‌های قرآنی در میان عرب است مانند: شواظ، امشاج، بنین، حفده، لات، زنیم و صمد. ابن عباس نیز برای تمام موارد شاهد از اشعار عرب آورد.

ابواب کتاب

مؤلف، کتاب را در ده باب به ترتیب زیر تنظیم کرده است:

پانویس

منابع

• تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء.
• ابن شهرآشوب، محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه، قم، انتشارات بیدار، ۱۴۱۰ق.
• ابن شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، قم.
• گریوانی، خلیل، همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه : متشابه القرآن و مختلفه، فقه اهل بیت سال شانزدهم بهار ۱۳۸۹ش، شماره ۶۱.
• کوه‌پیما، حمید، معرفی کتاب (متشابه القرآن ومختلفه)، پیام جاویدان، زمستان ۱۳۸۳ - شماره ۵.

پیوند به بیرون